Islamitische kalligrafie

Islamitische kalligrafie, ook bekend als Arabische kalligrafie, is de kunstzinnige vervaardiging van handschrift in gebieden met een gemeenschappelijke islamitische cultuur.
Deze kunstvorm is gebaseerd op het Arabisch schrift dat door moslims al lang werd gebruikt voor de notatie van hun diverse talen.
Kalligrafie is ontwikkeld als een schriftvorm om God aan te duiden. Het was immers niet toegestaan om God beeldend weer te geven. Men had voor deze islamitische kunstvorm een bijzondere eerbied, omdat ze gezien werd als het belangrijkste middel voor de doorgifte van de Koran.
Figuratieve kunst werd verdacht van afgoderij. Dat leidde tot de opkomst van kalligrafie en ook van een abstracte vormentaal. Beide werden vooral binnen een religieuze context de belangrijkste kunstzinnige expressievormen van de islamitische cultuur.
Het werk van kalligrafen werd hoog gewaardeerd en het werd graag verzameld.
Arabische, Perzische en Ottomaanse kalligrafie kent arabesken, sierlijk repeterende abstracte motieven, zowel op muren en plafonds van moskeeën als op papier en in boeken. Huidige kunstenaars in de islamitische wereld maken in hun werk gebruik van de traditie van kalligrafie.

Een 18^e eeuwse Ottomaanse kalligrafie waarin is weergegeven: ‘In de naam van God, de Barmhartige, de Genadige’

Islamitische kalligrafie op grote pishtaq van de Taj Mahal

Rol in de islamitische cultuur
Kalligrafie is onbetwist de meest vereerde vorm van islamitische kunst, omdat het Arabische schrift het instrument was om de inhoud van de Koran over te dragen. Dit heilige boek van de islam, de Koran, speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van de Arabische taal en daarmee ook van de kalligrafie van het Arabisch alfabet. Spreuken en complete passages uit de Koran vormen nog steeds een actieve bron voor de islamitische kalligrafie.

11^e eeuwse kufisch schrift in een Koran

Geometrisch schrift: de kufi-stijlen.
Kufi is een eenvoudig, geometrisch handschrift, met een goed zichtbaar ritme. Het wordt gekenmerkt door rechte lijnen en rechte hoeken; soms zijn er verlengde horizontale en verticale lijnen. Klinkers worden soms als rode stippen genoteerd. Bij medeklinkers wordt gebruik gemaakt van streepjes om de tekst beter leesbaar te maken.
In de moskee van Kairouan, Tunesië, werd een aantal Korans gevonden die in dit schrift geschreven zijn. Kufisch schrift komt ook voor op oude munten.
Het Noord-Afrikaanse schrift en zijn Andalusische variant zijn minder strak en hoekig.
Dit handschrift, dat in gebruik was voor de Koran en andere documenten, werd uiteindelijk vervangen door een cursief (lopend) schrift. Kufi bleef voor decoratieve doeleinden in twee varianten bestaan:
–        Bloemen Kufi met slanke, geometrische lettervormen die gestileerde plantenmotieven suggereren.
–        Geometrisch Kufi waarbij de letters in complexe, tweedimensionale geometrische patronen zijn verwerkt en waarmee bijvoorbeeld een vierkant wordt opgevuld. De functie is daarbij zuiver decoratief geworden.

Naskh-schrift in een Egyptische Koran uit de 14^e -15^e eeuw

De cursieve naskh-stijlen
Cursieve, lopende stijlen verschenen in de 10^e eeuw. Zij waren gemakkelijker te schrijven en te lezen. Ze vervingen al snel de vroegere geometrische stijl. Deze laatste bleef wel in gebruik voor decoratieve doeleinden.
De Perzische kalligraaf Ibn Muqla Shirazi (overleden in 939) is de grondlegger van de canonieke zes cursieve handschriften (al-aqlam al-sittah) Deze stijlen werden later verfijnd door zijn opvolgers Ibn al-Bawwab (overleden in 1022) en Yagut al-Masta’simi (overleden in 1298).
Het naskh-handschrift was het meest verbreid. Het werd gebruikt voor de Koran, voor officiële decreten en in privé correspondentie. Van deze oude teksten zijn weinig voorbeelden overgeleverd. Het is daarom moeilijk deze stijlen goed te onderscheiden.

1. Naskh is een eenvoudig, cursief handschrift dat al gebruikt werd in briefwisselingen voordat het aangewend werd voor het kalligraferen van de Koran. Het is slank en soepel zonder specifieke in het oog springende kenmerken. Het is zeer goed leesbaar.
Dit schrift is en blijft de meest verbreide stijl. De bekendste kalligraaf van dit genre was Hafiz Osman. Deze Ottomaanse kalligraaf leefde in de 17^e eeuw. Het schrift vormt de basis van het huidige, moderne Arabische schriftbeeld.
2. Tulut is een monumentale en energieke stijl. Het heeft verlengde verticale halen. Het werd gebruikt door de Mamalukken gedurende de 14^e en 15^e eeuw. Deze stijl werd veranderd en verfijnd door de Ottomaanse kalligrafen. Vandaag de dag wordt ze nog beoefend in Turkije, met name door Hüseyin Kutla en Fuat Basshar.
3. Tawqi verscheen ten tijde van het Abbassidische kalifaat. Het werd gebruikt voor het ondertekenen van officiële akten. Met verlengde verticalen en brede curven onder de regel bleef het een weinig gebruikt handschrift.
4. Riqah was een verkleinde versie van Tawqi. De Ottomanen gebruikten het en het wordt nog steeds tot op de huidige dag veel gebruikt.
5. Muhaqqaq is een breder en vlot schrift. De letters hebben verlengde uiteinden en de bochten lopen onder de tekst door.
6. Rihani is een verkleinde vorm van Muhaqqaq.

Vanaf de 14^e eeuw kwamen in de Perzische en Turkse gebieden andere cursieve stijlen in zwang.

Kalligrafie in Nasta’liq-schrift

Nasta’liq is een cursieve stijl die ontwikkeld werd in de Perzische wereld. Nasta’liq betekent ‘hangend’. Dit is goede omschrijving van de manier waarop iedere letter als het ware ‘hangt’ aan de voorafgaande, waarbij de positie eerder lager dan op dezelfde hoogte uitkomt.
De Perzische kalligrafen noemden het Ta’liq. De stijl heeft een verfijnde uitstraling. De Ottomaanse kalligrafen vervaardigden schitterende werken in deze stijl. Een grote versie werd Jali-ta’liq genoemd. Deze werd gebruikt bij de ingangen van moskeeën en andere gebouwen.

Shikasteh (gebroken) is een Perzisch schrift dat gebruikt werd in meer informele situaties.

Het Diwani is een cursieve stijl van de Arabische kalligrafie die ontwikkeld werd gedurende het vroege Ottomaans-Turkse bewind in de 16e en vroeg 17^e eeuw. Het werd ontwikkeld door Housam Roumi en bereikte qua populariteit zijn hoogtepunt onder Süleyman I de Grote (1520-1566).
Diwani had zowel decoratieve als communicatieve kwaliteiten. Het onderscheidt zich door een ingewikkeld lijnenpatroon binnen de letters en dicht tegen elkaar aan geplaatste letters binnen een woord. Een variant van het Diwani, het Diwani Al Jali, wordt gekarakteriseerd door een uitbundig gebruikt van diakritische en versierende tekens.

Bihari werd gedurende de 15^e eeuw gebruikt in India.

Het meest gebruikte schrift voor alledaags gebruik is het Ruq’ah,  ook wel Riq’ha genoemd. Het is eenvoudig en gemakkelijk te schrijven. Het vraagt kleine bewegingen vanwege de geringe hoogte van het schrift. Het is een van de meest voorkomende schriftsoorten. Kinderen leren eerst als opstapje het Naskh waarna in hogere leerjaren het Ruq’ha wordt aangeleerd.

In China tot slot werd het Sini ontwikkeld. Deze vorm heeft onmiskenbaar invloeden ondergaan van de Chinese kalligrafie. Er werd een paardenharen penseeltje gebruikt in plaats van een standaard rieten pen. Een beroemde moderne kalligraaf binnen deze traditie is Hadji Noer Mi Guangjiang.

Kalligrammen
Kalligrafie als de meest islamitische kunstvorm in de moslimwereld heeft ook zijn figuratieve kanten. Door letters met elkaar in een woord te vervlechten, zoals bij de namen Allah, Muhammad, Bismillah, en door zeer klein schrift te gebruiken vervaardigden de kalligrafen antropomorfe woorden, woorden waarin een menselijke figuur te herkennen is, maar ook zoömorfe woorden. Voorbeelden van de eerste zijn ‘Ali’, ‘de mysticus’, ‘een biddende man’, ‘een gelaat’. Bij dierfiguren gaat het met name om symbolische wezens uit de iconografie van de shi’a. Voorbeelden zijn een leeuw voor ‘Ali als de Leeuw van God’, een paard voor ‘Ali’s Duldul’, een vis, een ooievaar of een andere vogel, bijvoorbeeld de Hudhud uit de Koran. Verder ook afbeeldingen van levenloze objecten als een zwaard, voor Dhu al-Fiqar, een moskee, een schip gemaakt met de letter waw dat een symbool is van een mystieke verbintenis. De letter waw staat voor ‘en’ in het Arabisch.

Kalligrammen zijn gerelateerd aan de islamitische mystiek. Ze zijn al vanaf de 17^e eeuw populair bij de belangrijkste kalligrafen in Turkije, Perzië en India.

Hoewel kalligrammen een zeer opvallende verschijning hebben, zijn ze door de grote kalligrafen nooit als een geschikte of correcte uitdrukkingsvorm gezien. Veel kalligrammen zijn vervaardigd door kalligrafen uit het volk of ze zijn gemaakt ten behoeve van laagontwikkelde mensen. Deze kalligrammen waren bijvoorbeeld nooit te zien in moskeeën of Soefi-kloosters in het Ottomaanse rijk.
Dit gezichtspunt heeft te maken met de afwijzing van de interpretatie van de ketterse Hurufiyyah soefi-orde waarin letters zelf gezien worden als ware manifestaties van het lot, gebeurtenissen en schepping.

In de leer van de kalligrafie ondersteunt het figuratieve beeld de visualisatie van de te vormen letters. De letter ha’ bijvoorbeeld ziet er in nasta’liq uit als twee ogen zoals de Perzische naam impliceert. De gedachte in literatuur en poëzie om in letters een weerspiegeling te zien van de natuurlijke wereld gaat terug tot de Abbasidische periode.

Enkele van de hedendaagse meesters van het kalligram zijn Hassan Massoudy en Wissam Shawkat.
Mooie commerciële voorbeelden zijn de logo’s van de in Qatar gevestigde internationale nieuwszender Al-Jazeera en dat van het Edinburgh Middel East Report, een Schots wetenschappelijk tijdschrift dat gericht is op het Midden-Oosten. Ook het werk van de in Dubai gevestigde kalligraaf en ontwerper Wissam Shawkat kan tot dit genre gerekend worden.

Kalligrafische scripties in de vorm van regelmatige banden in de Qutb Minar, India, gebouwd in het jaar 1192

Instrumenten en middelen
Het traditionele instrument van de Arabische kalligraaf is de qalam. Het is een pen gemaakt van gedroogd riet of bamboe. De gebruikte inkt is vaak gekleurd en kan een grote variëteit aan intensiteit uitdrukken. Grotere lijnen binnen de compositie kunnen hiermee een zeer sterk dynamisch effect krijgen.

Kalligrafie werd in de loop der tijd op verschillende ‘dragers’ of via verschillend ‘media’ getoond. Aanvankelijk werd papyrus en perkament gebruikt. De komst van papier bracht een ware revolutie te weeg voor de kalligrafie. Terwijl Europese kloosters enkele dozijnen aan boekbanden in hun bezit hadden, bevatten bibliotheken in de moslimwereld gewoonlijk honderden of zelfs duizenden boeken.

Munten waren een andere ‘drager’ van kalligrafie. In 692 maakte het islamitische kalifaat een begin met de hervorming van het muntstelsel in het Midden-Oosten door de afbeeldingen op de munten te vervangen. Dit betrof in het bijzonder de dinars, gouden munten met een hoge waarde. Als regel werden de munten toen voorzien van citaten uit de Koran.

Rond de tiende eeuw gingen Perzen, die tot de islam waren bekeerd, inscripties inweven in patronen op zijden doeken. Deze kostbare doeken met inscripties werden door de Kruisvaarders als waardevol bezit naar Europa gebracht. Een opmerkelijk voorbeeld van een dergelijke doek is de lijkwade waarin de botten van Sint Joost gewikkeld werden. Deze bevindt zich in de abdij van Saint-Josse-sur-Mer bij Le Touquet in het noord-westen van Frankrijk.

Kalligrafie in de koepel van de Suleymaniye moskee, Istanboel

Moskee-kalligrafie
Deze islamitische kalligrafie kan samen met arabesken gevonden worden aan de binnen- en buitenzijde van een moskee. Arabesken behoren tot een vorm van islamitische kunst die bekend staat om zijn zich steeds herhalende geometrische vormen waardoor prachtige decoraties ontstaan. Deze geometrische vormen bevatten vaak Arabische kalligrafie. Het bevindt zich vaak op de binnenzijde en de buitenzijde van moskeeën.

De afgebeelde teksten kunnen ontleend zijn aan verschillende islamitische bronnen. Het kunnen woorden uit de Koran zijn, maar ze kunnen ook afkomstig zijn uit de mondelinge traditie met betrekking tot de woorden en daden van de profeet Mohammed.

Er is een mooie harmonie tussen de inhoud van de inscripties en de functies van de moskee. Specifieke soera’s (hoofdstukken) of ayats (verzen) uit de Koran worden weergeven in overeenkomst met de functie van specifieke architectonische elementen. In koepels bijvoorbeeld kan men de noer ayat (de goddelijke nadruk op het licht) vinden; boven een hoofdingang bevinden zich verzen die verwijzen naar de ingang van het paradijs; op ramen zijn de goddelijke namen van Allah zo geschreven dat de reflectie van de zonnestralen door die ramen de gelovige eraan herinnert dat Allah Zichzelf in het universum in alle hoge kwaliteiten manifesteert.

Wilt u meer weten over kalligrafie?

Wilt u misschien zelf leren kalligraferen?

Bent u nieuwsgierig geworden door het bovenstaande artikel?

Er is nu een mogelijkheid met de cursus kalligrafie gegeven door het instituut.

Zie voor nadere informatie de locaties en de tijden of neem rustig contact met ons op.